बिश्वोको स्वोर्ग नेपाल हो।

जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी” , एक प्रसिद्ध संस्कृत श्लोकको भाग हो । यो नेपालको राष्ट्रिय आदर्श वाक्य पनि हो। हरेक नेपालीहरु नेपालमा बस्ने र बाहिर बस्ने हरुले नेपाललाई स्वर्ग नै ठान्छन। नेपाल धेरै कुराहरुले गर्दा बिश्वोमा प्रख्यात छ। नेपाल पैसा, सम्पति भन्दा अरु भिन्नै कुराहरुको लागि प्रख्यात छ। नेपालमा धेरै नदि नाला अनि हिम श्रीङ्ग्खलाहरु रहेका छन्। नेपाल एकातर्फ धेरै गरिब देश भनेर चिनिन्छ भने अर्कोतर्फ धेरै खुसियाली भएको देश भनेर चिनिन्छ। अफगानिस्तानलाई दक्षिण एसियाको दुःखी देशका रूपमा प्रतिवेदनमा चित्रण गरिएको छ । नेपाल दक्षिण एसियामै सबैभान्दा खुसि देश मानिएको छ।

भूगोल

नेपाल एक भूपरिवेष्ठित देश हो जुन दक्षिण एशियामा अवस्थित छ, उत्तरमा चीन र दक्षिण, पूर्व र पश्चिममा भारत। यो देशको क्षेत्रफल १,४७,१८१ वर्ग किलोमिटर रहेको छ र यो लगभग २८ डिग्री उत्तर र ८४ डिग्री पूर्वको बीचमा अवस्थित छ। नेपाल कर्कट रेखाको उत्तरमा समशीतोष्ण क्षेत्रमा पर्दछ । पूर्वदेखि पश्चिमसम्मको दूरी करिब ८०० किलोमिटर छ भने उत्तरदेखि दक्षिणसम्मको दूरी १५० देखि २५० किलोमिटर मात्र छ । नेपालमा विशाल पानी प्रणाली छ जुन दक्षिणबाट भारततर्फ बग्छ। देशलाई तीन मुख्य भौगोलिक क्षेत्रमा विभाजन गर्न सकिन्छ: हिमालय क्षेत्र, मध्यपहाडी क्षेत्र र तराई क्षेत्र। देशको सबैभन्दा अग्लो शिखर सगरमाथा (८,८४८ मिटर) हो भने सबैभन्दा कम बिन्दु झापाको केचना कलां (६० मिटर) को तराई समथर भूभागमा पर्छ ।

तराई क्षेत्रको चौडाइ २६ किलोमिटरदेखि ३२ किलोमिटरसम्म छ भने उचाइ ६० मिटरदेखि ३०५ मिटरसम्म छ । यसले देशको कुल भू-भागको लगभग १७ प्रतिशत ओगटेको छ। थप उत्तरमा सिवालिक क्षेत्र (७०० – १,५०० मिटर) र महाभारत शृङ्खला (१,५०० मिटर – २,७०० मिटर) ले त्रिजुगा, सिन्धुली, चितवन, दाङ र सुर्खेत जस्ता दुन (उपत्यका) लाई बाटो दिन्छ। महाभारत शृङ्खलाको उत्तरमा रहेको मिडल्याण्ड्स (६०० – ३,५०० मिटर) जहाँ काठमाडौँ र पोखराका दुई सुन्दर उपत्यकाहरू अवस्थित छन्।

हिमाली क्षेत्र ३,००० मिटरबाट सुरु भएर अल्पाइन चरन र समशीतोष्ण वनहरू सम्म पुग्छ जुन ४,० मिटरमा रूख-रेखा र ५००० मिटरबाट सुरु हुने हिमरेखाद्वारा सीमित छ। विश्वका १४ मध्ये ८ वटा हिमाल सगरमाथा (८,८४८ मिटर), कञ्चनजंघा (८,५८६ मिटर), ल्होत्से (८,५१६ मिटर), मकालु (८,४६३ मिटर), चो ओयु (८,२०१ मिटर), धौलागिरि (८,१६७ मिटर), मनास्लु (८,१६३ मिटर) र अन्नपूर्ण (८,१६३ मिटर) रहेका छन् । मुस्ताङ र डोल्पो जस्ता भित्री हिमालय उपत्यका (३,६०० मिटरभन्दा माथि) तिब्बती पठारसँग भौगोलिक विशेषता हरू साझा गर्ने चिसो मरुभूमि हरू हुन्। नेपालमा ६,० नदीहरू छन् जुन या त हिउँमा भरिएका छन् वा वर्षामा निर्भर छन्। हिमालयबाट बग्ने महाकाली, कर्णाली, नारायणी र कोशी नदी हरू सदाबहार नदीहरू हुन्। बबई, पश्चिम राप्ती, वाग्मती, कमला, कन्काई र मेची जस्ता मझौला आकारका नदीहरू मध्यभूमि र महाभारत शृङ्खलाबाट निस्कन्छन्।

१सय ६३ सिमसार क्षेत्रमध्ये कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष, चितवनको बेँसीताल, कपिलवस्तुको जगदीशपुर जलाशय, तराईको घोडाघोडीताल, सोलुखुम्बुको गोक्यो, डोल्पाको फोक्सुण्डो, मुगुको रारा र इलामको माईपोखरी रहेका छन् । देशमा ३० भन्दा बढी प्राकृतिक गुफाहरू छन् जसमध्ये थोरै मात्र सडकमार्गबाट पुग्न सकिन्छ। मारातिका गुफा (हलेसी को नामले पनि चिनिन्छ) बौद्ध धर्म र हिन्दू धर्म दुवैसँग सम्बन्धित एक तीर्थस्थल हो। काठमाडौं–पोखरा राजमार्गको बिमल नगर नजिकै सिद्ध गुफा बिन्डीपुरभन्दा तल छ । पोखरा बट्स सेड (महेन्द्र गुफा), बाटुलेचर, गुप्तेश्वर, पातले छाँगो जस्ता गुफाका लागि पनि चिनिन्छ । मुस्ताङको लो मान्थाङ वरपरका थुप्रै गुफाहरूमा लुरी र तासी काबुम समावेश छन् जसमा १३ औं शताब्दीका प्राचीन भित्तेचित्र हरू र कोर्टेनहरू छन्।

नेपाललाई १४ अञ्चल र ७७ जिल्लामा विभाजन गरिएको छ । यसको इतिहास लाई हेर्दा, भिमसेन थापाको पालामा नेपाललाई ३९ जिल्लामा विभाजन गरिएका थियो । वीर शमशेरको पालामा पहाडतर्फ २३ जिल्ला र तराई तर्फ १२ हासिल गरी जम्मा ३५ जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो। २०१८ साल वैशाख १ गते तत्कालीन राजा महेन्द्रले १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजन गरेका । २०२९ सालमा तत्कालिन राजा विरेन्द्र वाट नेपाललाई ४ विकास क्षेत्रमा र २०३७ सालमा ५ विकास क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो । २०१६ को आम निर्वाचनमा १०९ क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो ।२०४७ सालमा २०५ निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो । २०६४ सालमा २४० निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो । नेपालको संविधान २०७२ अनुसार नेपाललाई ७ प्रदेशमा विभाजन गरिएको छ ।

इतिहास

एसियाका ठूला देशहरू चीन र भारतको बीचमा हिमालयको काखमा बसेको नेपालको इतिहास यस क्षेत्रका अन्य देशहरूको भन्दा फरक छ। नेपालदेखि दक्षिणपट्टि रहेका देशहरू विदेशी अधिनमा रहँदा पनि नेपाल स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा रहिरह्यो । विभिन्न धर्मशास्त्र तथा पुराणहरूमा नेपाललाई अत्यन्तै प्राचीन भूमिको रूपमा वर्णन गरिएको छ । करीब १३ करोड वर्ष अगाडि बनेका यहाँका पर्वत शृङ्खलाहरू र उपत्यकाहरूमा पछि आएर प्राणीहरूको आकर्षण विशेष रूपमा बढ्दै गएको पाइन्छ । पश्चिम नेपालको बुटवलक्षेत्रमा पाइएको रामापिथेकस मानवको अवशेषले एक करोड वर्षभन्दा अगाडिदेखि नै नेपालमा मानवको बसोबास शुरू भइसकेको तथ्य स्पष्ट हुन्छ । नेपाल नामको पहिलो उल्लेख अथर्वपरिशिष्टमा गरिएको पाइन्छ ।

अथर्वपरिशिष्टको समय निश्चित गर्न नसकिए तापनि इसापूर्व ५००–६०० को बीचमा यसको निर्माण भएको मानिन्छ । यसमा नेपाललाई कामरू, विदेह उदुम्बर, अवन्ती र कैकय देशहरूसँगै राखी चर्चा गरिएको छ । मूल सर्वास्तिवाद, विनयवस्तु नामको बौद्ध ग्रन्थमा पनि नेपालबारे चर्चा गरिएको छ । यसमा भगवान बुद्धको समयमै उनका चेलाहरू व्यापारीहरूका साथ नेपाल पसेको घटना उल्लेख गरिएको छ । महाभारत वनपर्वमा नेपाललाई विषय (देश) को रूपमा वर्णन गरिएको छ । जैन ग्रन्थ आवश्यक सूत्र तथा कौटल्यको अर्थशास्त्र (ई.पू. चौथो शताब्दी) ले पनि नेपालको बारेमा उल्लेख गरेका छन्।त्यस्तै भारतीय गुप्त सम्राट समुद्रगुप्तले आफ्नो इलाहाबाद अभिलेखमा आसाम र किर्तिपुर (कुमाउँ) नेपालको उल्लेख छिमेकी राज्य को रूपमा गरेका छन् भने त्यसपछिका प्रायः सबै स्श्रोतहरूले नेपालको उल्लेख स्वतन्त्र राज्यको रूपमा नै गरेका छन् । नेपालका शिलालेखहरूमा भने वि.सं. ५२२ पछि पाइएका अभिलेखमा नेपाल शब्दको उल्लेख भएको छ । यसरी यो मुलुक अत्यन्तै प्राचीन समयदेखि नै नेपाल नामबाट परिचित रहेको स्पष्ट हुन्छ । नेपाललाई सत्य युगमा सत्यवती, त्रेता युगमा तपोवन र द्वापर युगमा मुक्तिसोपान भनिन्थ्यो र कलि युगमा नेपाल भन्ने गरिएको कुरा हाम्रा पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख छ ।

हाम्रो देश नेपालको नामकरण कसरी भयो भन्ने बारेमा नेपाल शब्द सबैभन्दा पहिला अथर्ववेदमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ। यसअनुसार नेपाल हिमालको काखमा भएको कारणबाट नेपाल नामको उत्पत्ति संस्कृत शब्द ‘निपालयबाट भएको हुन सक्छ, जसको अर्थ “पहाडको आधार (खुट्टा) ” अथवा “खुट्टामा निवास” हो । यसका साथै तलका कथनहरू पनि सुन्नमा आउने गर्दछन्:

नेपाल शब्द तिब्बती भाषा नियमपालबाट आएको हो, यसको अर्थ हो “पवित्र भूमी” हुन्छ।
धेरै लामो समय पहिला नेपाल धेरै मात्रामा ऊनको उत्पादन गरिन्थ्यो र ऊन राख्नलाई तिरपालको घरको प्रयोग गरिन्थ्यो। यहाँ ने जसको अर्थ हो ऊन र पाल जसको अर्थ हो तिरपाल भएकोले यसै शब्दबाट नेपाल नाम रहन गएको हुन सक्छ।
ने नाम गरेका ऋषीले संरक्षण दिएका कारण ने र पाल(संरक्षण गर्नु) भन्ने शब्द मिली नेपाल बनेको हुन सक्छ।

नेपालको इतिहास गोपाल र महिषपालहरूको समयको हो जसले काठमाडौं उपत्यकाको दक्षिण-पश्चिम कुना मातातीर्थमा आफ्नो राजधानीको साथ उपत्यकाको प्रारम्भिक शासक भएको विश्वास गरिन्छ। ईसापूर्व सातौं वा आठौं शताब्दीतिर किराँतीहरूले उनीहरूलाई सत्ताच्यूत गरेका थिए। किराँतीहरूले आफ्नो विजयपछि शताब्दियौंसम्म उपत्यकामा शासन गरेको बताइन्छ। उनका प्रसिद्ध राजा यलम्बरलाई ‘महाभारत’ मा पनि उल्लेख गरिएको छ किनकि उनले महाकाव्य युद्धमा आफ्ना सेनाको नेतृत्व गरेका थिए। त्यसपछि इस्वी संवत् ३०० तिर उत्तरी भारतबाट लिच्छवीहरू आए र किराँतीहरूलाई परास्त गरे। लिच्छवीहरूको विरासतमध्ये एक भक्तपुर नजिकैको चाँगु नारायण मन्दिर हो, जुन युनेस्कोको विश्व सम्पदा क्षेत्र (संस्कृति) हो, जुन चौथो शताब्दीको हो। सातौं शताब्दीको सुरुतिर राजा अम्शुवर्माले आफ्नी छोरी भृकुटीको विवाह प्रसिद्ध तिब्बती राजा सोङ सेन गाम्पोसँग गरे र तिब्बतसँग राम्रो सम्बन्ध स्थापित गरे। लिच्छवीहरूले कला र वास्तुकलालाई उपत्यकामा ल्याए तर मल्लहरूले विजय प्राप्त गरेपछि सन् १२०० मा सृजनशीलताको स्वर्णयुग आयो। आफ्नो ५५० वर्षको शासनकालमा मल्लहरूले उल्लेखनीय मन्दिरहरू र कलात्मक रूपमा डिजाइन गरिएका महलहरू निर्माण गरे जसमा काष्ठकला र धातुका कामहरूले भरिएका सुरम्य वर्गहरू थिए।

सन् १७६९ मा पृथ्वीनारायण शाहले कीर्तिपुरलगायत उपत्यकाका सबै राज्यलाई परास्त गर्ने अभियान सुरु गरे । पृथ्वीनारायणले भर्खरै अधिग्रहण गरेका राज्यहरूलाई आफ्नो गोरखा राज्यमा गाभ्नुको साटो आफ्नो राजधानी काठमाडौं सार्ने निर्णय गरे र यसरी १८ औं शताब्दीको उत्तरार्धदेखि २००८ सम्म नेपाललाई एकीकृत गर्ने शाह वंशको स्थापना गरे।

सन् २००६ को अप्रिलमा काठमाडौँमा केन्द्रित लोकतान्त्रिक दलहरूले संयुक्त रूपमा जनआन्दोलन सुरु गरे, जसका कारण राजाले १९ दिने कफ्र्यू लगाए। राजा ज्ञानेन्द्रले अन्ततः आफ्नो सत्ता त्यागे र २१ नोभेम्बर २००६ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला र माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले देश र जनताको प्रगतिका लागि प्रजातन्त्र र शान्तिको प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दै विस्तृत शान्ति सम्झौता (सिपिए) २००६ मा हस्ताक्षर गरे । १० अप्रिल २००८ मा संविधानसभाको निर्वाचन भयो । २८ मे २००८ मा नवनिर्वाचित संविधानसभाले २४० वर्ष पुरानो राजतन्त्रको अन्त्य गर्दै नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा ग¥यो । आज नेपालमा राष्ट्रप्रमुखको हैसियतमा राष्ट्रपति र संवैधानिक रूपमा निर्वाचित प्रधानमन्त्रीले सरकारको नेतृत्व गरिरहेका छन् ।

नेपालको संस्कृति

सन् २००६ मे १८ का दिन संसदले नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरेको थियो । हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, इसाई, जैन, सिक्ख, बोन, पुर्खाको पूजा र एनिमिज्म गरी नेपालमा प्रचलित धर्महरू हुन् । बहुसंख्यक नेपाली या त हिन्दू हुन् वा बौद्ध धर्मावलम्बी । यी दुई सदियौंदेखि सद्भावमा सह-अस्तित्वमा छन्।

रीतिरिवाज र परम्परा नेपालको एक भागबाट अर्को भागमा फरक फरक छ। राजधानी काठमाडौँमा एउटा समूह छ, जहाँ संस्कृतिको सम्मिश्रणले राष्ट्रिय पहिचान निर्माण गरिरहेको छ । अठारौँ शताब्दीमा नेपाल एकीकरण भएदेखि नै काठमाडौँ उपत्यकाले नेपालको सांस्कृतिक महानगरको रूपमा काम गर्दै आएको छ । एक नेपालीको दैनिक जीवनमा एउटा प्रमुख कारक धर्म हो। नेपालीहरूको जीवनमा रङ थप्ने चाडहरू वर्षभरिका चाडहरू हुन् जुन उनीहरूले धेरै धुमधाम र हर्षोल्लासका साथ मनाउँछन्। यी चाडहरूमा खानाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

सन् २००६ मे १८ मा संसदले नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरेको थियो । हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, इसाई, जैन, सिक्ख, बोन, पुर्खाको पूजा र एनिमिज्म गरी नेपालमा प्रचलित धर्महरू हुन् । बहुसंख्यक नेपाली या त हिन्दू हुन् वा बौद्ध धर्मावलम्बी । यी दुई सदियौंदेखि सद्भावमा सह-अस्तित्वमा छन्।

नेपालका बौद्ध धर्मावलम्बी र हिन्दू धर्मावलम्बीले बुद्धको व्यापक पूजा गर्ने गर्दछन् । पाँच ध्यानी बुद्ध; वैरोचन, अक्षोभया, रथसम्भव, अमिताभ र अमोघसिद्धिले पृथ्वी, अग्नि, जल, वायु र आकाश गरी पाँच आधारभूत तत्वको प्रतिनिधित्व गर्छन् । बौद्ध दर्शनले यी देवताहरूलाई सुन्यको अभिव्यक्ति वा पूर्ण शून्यको रूपमा कल्पना गर्दछ। महाकाल र बज्रयोगिनी वज्रयान बौद्ध देवताहरू हुन् जसलाई हिन्दूहरूले पनि पूजा गर्छन्। नेपालको संस्कृति[सम्पादन गर्ने]

हिन्दू नेपालीहरूले प्राचीन वैदिक देवताहरूको पूजा गर्छन्। सृष्टिकर्ता ब्रम्हा, संरक्षक विष्णु र संहारक शिवलाई सर्वोच्च हिन्दू त्रिमूर्तिको रूपमा पूजा गरिन्छ। मानिसहरू अधिकांश शिव मन्दिरहरूमा शिव लिंग वा भगवान शिवको फालिक प्रतीकको पूजा गर्छन्। शक्ति, शिवको महिला समकक्षमा गतिशील तत्व, अत्यधिक आदरणीय र भयभीत छ।

महादेवी, महाकाली, भगवती, ईश्वरी लगायतका नाम दिइएको छ । अन्य लोकप्रिय देवताहरू भाग्यको लागि गणेश, ज्ञानको लागि सरस्वती, धनको लागि लक्ष्मी र सुरक्षाको लागि हनुमान हुन्। भगवान ् विष्णुको मानव अवतार मानिएका कृष्णको पनि व्यापक पूजा गरिन्छ । हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको पवित्र ग्रन्थ भगवत गीता, रामायण र महाभारत नेपालमा व्यापक रूपमा पढिन्छ। वेद, उपनिषद र अन्य पवित्र शास्त्रहरू विशेष अवसरमा विद्वान् ब्राह्मण पण्डितहरूले पढ्छन्।

भन्सार:

जातीयताको हिसाबले नेपालमा विविधताले फेरि पनि विभिन्न प्रकारका रीतिरिवाजका लागि ठाउँ बनाएको छ । यी मध्ये अधिकांश रीतिरिवाजहरू हिन्दू, बौद्ध वा अन्य धार्मिक परम्पराहरूमा फर्केका छन्। तीमध्ये विवाहका नियमहरू विशेष गरी रोचक छन् । परम्परागत विवाहले केटा वा केटीको उमेर आएपछि आमाबाबुले व्यवस्था गरेको सम्झौताको लागि कल गर्दछ।

नेपालीले गाईको मासु खाँदैनन् । यसको धेरै कारण छन्, एउटा हो हिन्दूधर्मावलम्बीले गाईको पूजा गर्छन् । गाई नेपालको राष्ट्रिय जनावर पनि हो । नेपालीमाझ अर्को चाखलाग्दो अवधारणा भनेको शुद्ध र अशुद्धको विभाजन हो । “जुथो” भन्नाले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा अर्काको मुखले छोएको खाना वा सामग्रीलाई जनाउँछ र यसलाई नेपालीहरूले अशुद्ध मानेका छन्। नेपालीहरू गाईको गोबरलाई शुद्धिकरणका लागि शुद्ध मान्छन् । रजस्वलाको समयमा महिलालाई अपवित्र मानिन्छ र यसैले चौथो दिनशुद्धि स्नान नभएसम्म एकान्तमा राखिन्छ । नेपाल पितृसत्तात्मक समाज हो । पुरुषहरू प्रायः काम गर्न बाहिर जान्छन् भने महिलाहरू गृहिणी हुन्छन्। तथापि, शहरहरूमा, भूमिकाहरू फरक हुन सक्छन्। अधिकांश नेपालीहरू रहनसहन र विवाहमा जातव्यवस्थाको पालना गर्छन् । ग्रामीण नेपाल मुख्यतया कृषिप्रधान छ भने सहरी जीवनका केही पक्षहरूले अति आधुनिक विश्वको चमक र ग्ल्यामर बोकेका छन् ।

खाना:
नेपालमा खाना पकाउने शैली फरक छैन। तथापि, क्षेत्र अनुसार खानपिनको बानी फरक-फरक हुन्छ। भारतीय र तिब्बती शैलीको खाना पकाउने शैलीबाट नेपाली खाना प्रभावित भएको छ । नेवारी र थकाई परिकारमा प्रामाणिक नेपाली स्वाद पाइन्छ । अधिकांश नेपालीले कटलरी प्रयोग गर्दैनन् तर दाहिने हातले खान्छन् । नियमित नेपाली भोजन दाल (दालको सूप), भात (उसिनेको भात) र तरकारी (करी तरकारी) हो, जुन प्रायः अचार (अचार) सँगै हुन्छ। करी मासु धेरै लोकप्रिय छ, तर विशेष अवसरहरूको लागि बचत गरिन्छ, किनकि यो अपेक्षाकृत अधिक महँगो छ। मोमोज (स्टिम्ड वा फ्राइड पकौडी) नेपालीमाझ सबैभन्दा लोकप्रिय स्न्याक्सको रूपमा उल्लेख गर्न योग्य छ। रोटी (समतल रोटी) र ढेडो (उसिनेको पीठो) ले पनि नेपालका केही घर र संस्कृतिमा खाना बनाउँदछ।

नेपालको सर्वप्रथम र महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदामा जल सम्पदा पर्दछ । विश्वमा भएका सयौँभन्दा बढी देशहरुमध्ये नेपाल सबैभन्दा धेरै जलस्रोत भएको दोस्रो देशमा पर्दछ । नेपालमा हिमालबाट अविरल रूपमा बग्ने कोसी, गण्डकी, कर्णाली, भेरी, नारायणी आदि सयौँ नदीहरु छन् । यहाँ रारा, फेवा, रूपा, बेगनास, तिलिचो आदि विभिन्न तालतलैयाहरू छन् । सयौँ नदीनाला, झरना, ताल तथा खोला र खोल्साहरूले नेपालको अर्थतन्त्रमा सहयोग पुर्याएको छ । नेपालले जलस्रोतलाई उपयोग गरेर कृषि क्षेत्रबाट खाद्यान्न उत्पादन गर्नसक्छ । जलबाट विद्युत् उत्पादन गरी देश–विदेशलाई झलमल्ल पार्नसकिन्छ । आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूलाई नदीनालामा र्‌याफ्टिङ र तालतलैयाहरूमा जलविहार गराएर जल सम्पदाले पर्यटन व्यवसायको विकासमा सहयोग गर्छ । यहाँको जलस्रोतबाट शुद्ध पिउने पानीको प्रयोग बढाएर अभावग्रस्त ठाउँमा पानीको  व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।

नेपालको अर्को महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदा वनजङ्गल हो । यहाँ लगभग २१ प्रतिशत जग्गा वनजङ्गलले भरिएको छ । वनजङ्गल मानिस र पशु–प्राणीका लागि धेरै उपयोगी हुन्छ । मानिसले दाउरा, काठ, जडीबुटी आदिमा वनजङ्गलको प्रयोग गर्छन् । आफू बस्नका लागि वातावरण र जिउनका लागि चाहिने अक्सिजन पनि वनजङ्गलबाट प्राप्त हुन्छ । वनजङ्गलबाट यार्सागुम्बा, चिलाउने, पाँचऔँले, चिरैतो, निम, हर्रो, बर्रो, अमला, सर्पगन्धा, जटामसी, टिम्मुर आदिजस्ता जडीबुटी पाइन्छन् । यी जडीबुटीबाट विभिन्न रोगका औषधी बनाएर जनताको स्वास्थ्य राम्रो बनाउन सकिन्छ । यस्ता विभिन्न जडीबुटीहरु देश विदेशमा निर्यात गरी धन कमाउन सकिन्छ । नेपालका विभिन्न वनजङ्गलमा डाँफे, मुनाल, काँडेभ्याकुर, मयूरजस्ता विभिन्न दुर्लब चराचुरुङ्गीहरु र पाटेबाघ, जङ्गली हात्ती, एक सिङे गैडा, अर्ना, चितुवा, अजिङ्गर आदि जस्ता जीवजन्तु पाइन्छन् । ‘हरियो वन नेपालको धन’ भएकाले नेपाललाई सुन्दर देश बनाउनुपर्छ र भावी पुस्ताको नासो जोगाउनुपर्छ । यसका लागि उचित प्रयोग र संरक्षणको आवश्यकता पर्दछ ।

नेपालको अर्को प्राकृतिक सम्पदा यहाँको प्राकृतिक सौन्दर्य हो । नेपाल प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण देश हो । सगरमाथा, कञ्चनजङ्घा, मकालु, मनास्लु, चोयु आदि जस्ता विभिन्न हिमाल पनि नेपालका सम्पत्ति हुन् । यहाँका खोलानाला, हिमाल, ताल, झर्ना, पोखरी, गुफा, डाँडापाखा, सबै सौन्दर्य बढाउने साधन हुन् । यहाँको प्राकृतिक सौन्दर्यले स्वदेशी र विदेशी पर्यटकहरु बढाउन सकिन्छ । हिमाल आरोहण, पैदलयात्रा आदिका माध्यमाट प्राकृतिक सौन्दर्यको अवलोकन गर्नसकिन्छ । विदेशी मुद्रा र विदेशी प्रविधिबाट विकासका पूर्वाधारको विकास हुन्छ । पर्यटन आगमन र नेपालीको सुखसुविधामा वृद्धि हुन्छ ।

निष्कर्षमा पुग्दा नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण देश हो । यो प्राकृतिक सम्पदाको उपयोग गरे नेपाल विकसित हुनसक्छ । यहाँका मानिसहरुले प्राकृतिक सम्पदाको सही उपयोग गर्नसक्नुपर्छ । नेपालको प्राकृतिक सम्पदाको नेपालीहरुले सदुपयोग गरी देशलाई विकसित बनाउनुपर्छ । प्राकृति सम्पदाको सदुपयोग गरी नेपाल र नेपालीको अस्तित्व सुरक्षित गर्नु आजको आवश्यकता हो ।